بهنام ناصری : بحث پیرامون شعر زن در یکی دو دههیِ اخیر پروندهای مستقل میطلبد. به ویژه پس از تحولی که در شعر فارسی پدید آمد؛ یکی از اولین زنان متفاوت نویس شعر فارسی جدای از شخصیت قصه نویسیاش، شیوا ارسطویی بود. شما این طور فکر نمیکنید؟
هوشیار انصاریفر : بله؛ قطعاً همین طور است. اما واقعیت این است که او یک خط در میان شاعری را جدی گرفته و انرژی و زمانی را که صرف قصه نویسی کرده، هیچ وقت صرف شاعری نکرده؛ اما شعر او را نمیتوان نادیده گرفت؛ مهمتر از همه به دلیل پیشگامیاش. ارسطویی اولین مجموعهای را چاپ کرد که تعدادی شعر زبان در آن بود. «گم» دو سه سالی قبل از «خطاب به پروانهها» چاپ شد. چند شعر خوب داشت. به خصوص خود شعر «گم» که شعر مهمی بود. او شاعر بهتری میتوانست باشد اگر شاعری را جدیتر میگرفت.
گفتگوی بهنام ناصری با هوشیار انصاریفر را طی سالها دوست دارم. نظرات شفاف و منتقدانه دوستمان هوشیار. با این تقسیمبندی جنسیتی (یکی از اولین زنان! متفاوت نویس) موافق نیستم.
"دیروز دوستی با من درباره فهرست سایت اند ساوند برای بهترین فیلمهای تاریخ حرف میزد. معیار اصلی برای او این بود که فیلمساز مورد علاقهاش چگونه در یک اثر بهخصوص به کمالی خاص دست یافته است. اما من گفتم که از نظر من مهمترین چیز در یک اثر هنری ناکامل بودنش است، تقلایش، دستپاچگی، آشفتگی و زیادهرویاش، تمایلش به گفتوگو با چیزی که شاید حتی نتوان آن را بهطور کامل بازنمایی کرد، زیبایی بیانگرش که بسیار شکننده است و در معرض تمسخر. چالش من در نوشتن دربارهی این چیزها، توضیح و توجیه این "نقصها" نیست تا اثر را کامل کند و عقلگریزی رمانتیکش را ناگهان عقلانی جلوه دهد تا بعد حوزهی آکادمیک آن را شادمانه پذیرا شود. این نقصها خود اصلِ اثر است: زیباییشناسی و بیان آن."
- جو مکالنهی (نویسندهی کتاب لوکینو ویسکونتی و بافت سینما و کتاب مرگ سینمای کلاسیک)
نوشته بالا از جو مکالنهی، منو بیشتر از همه یادِ فیلمهای ژان لوک گدار ( Jean Luc Godard) میاندازه. فیلمهای گدار فیلمهای کاملی نبودند. او هیچ وقت فیلم کاملی نساخت. و این یک ویژگیِ زیباییشناسانست.
تو مقالهای بنام "زیبایی نقص" به قلم پدراممحمدزاده، در نقد شیوه شعر نوشتنِ امیر قاضیپور، به این ویژگی کامل نبودنِ شعر، اشاره شده است.
زیباییِ نقص
نقدی بر شیوه شعر نوشتن امیر قاضیپور
گسست و فضاهای خالی در شعرهای امیر قاضیپور
ما در اشعار قاضیپور با پرشهای زمانی – مکانی رو به روییم. نه مثلِ رویایی که صرف پرش مکانی میکند ( و این مکانها در یک دایره و محوطه محدودند و هیچ گونه وسعتی وجود ندارد زیرا که کلمات و نوع روایتی که در شعر پیش میگیرد وسعتی ندارد و محدود است ) .
و نه مثل باباچاهی که انفصال یک سطر از سطر قبل از خودش را با مکث کردن خودآگاهانه بیش از حد و صرف زمان ممکن میکند. طوری که اجازه میدهد روایتی که در بیرون شعر در جریان است پیشی بگیرد از سطری که حک شده و قابلیت حرکت ندارد .
پرشهای زمانی و مکانی در شعر قاضیپور سبب نوعی گسست میشود فی مابین زمانها و مکانهای متفاوت و متعدد. اما همه این زمانها و مکانها در یک دنیا در حال رخ دادند و مساله مهم همین است. ما تنها با چینشهای متفاوت این تجربیات از سر گذرانده مغز متفکر دنیای ( در اشعار قاضیپور تعداد بی شماری راوی حضور دارد که اجازه رشد و رخ نمایی و عرض اندام در جلوی چشمان مخاطب به آنها داده نمیشود ) شعری امیر قاضیپور رو به روییم. در واقع وقتی بیننده یک خواب بیدار میشود تنها بخشهایی از آن و نه کل آن را در خاطرش دارد . مکانیزم نوشتن امیر قاضیپور مکانیزم خواب دیدن و بعد نوشتن در بیداری است و این مکانیزم به طور ذاتی از گسست فی مابین تصاویر و کلماتی که از سر گذارنده شده اند رخ میدهد . در واقع این گسست تنها در زمان بیداری است که شناسایی میشود و حضور مییابد نه در زمان خواب. فضاهای خالی که پُر شده اند پیشتر ، حالا تنها غایبند و این غیاب آنهاست است که حضور شدید خود را اعلام می دارد.
اینگونه شعری امیر قاضیپور شعریست که پایهاش از گسست تشکیل شده و این گسسته نویسی سبب شده ما نه با یک روایت درون شعری بلکه با یک فرا روایت طرف باشیم . فرا روایتی که کماکان در جهانِ شعری قاضیپور حضور دارد نه در بیرون از آن. اینگونه میشود بعد از خواندنِ چند اثر از شعر قاضیپور میتوان شیوه نوشتنش را دسته بندی کرد و به زیبایی شناسی شخصی قاضیپور در چیدمان تصاویر و کلماتی که از سر گذرانده پیبرد .
ساختمانِ هر سطر و فضاهای خالی فی مابینِ این ساختمانها این موقعیت را برای خواننده به وجود میآورد که در گوشه و کنار جهان شعری قاضیپور پرسه بزند و هر چه را که میتواند ببیند. اما باز باید این نکته را یاد آور شوم که اعضای جهان شعری قاضیپور به شدت خسیساند در نشان دادن همه چیز و در واقع این با حضور اولین عنصر خارجی ( مخاطب ) نمایان میشود . ابتدائا خود امیر قاضیپور مخاطب این جهان است. مخاطبی که سازنده این جهان هم هست. این طور نقش پُررنگ ناخودآگاه در نوشتن اشعار آشکار میشود . این پوشش نه پوشیدهگویی سنتی و تصنعیست و نه از ایجاز نشات میگیرد . بلکه پوششیست که در اثر گسست حضور دارد . نه برای اینکه معنا به تعویق بیافتد نه برای اینکه تلاش کند از متن بودن دور شود بلکه این جهانی که قاضیپور مینویسد بر قاضیپور هم پوشیده است. اینگونه ما با نوعی از کشف و شهود و هستی شناسی جهان شخصی رو به رو هستیم که اتفاقا به شدت در ادبیات ایران یکه است.
در اشعار امیر قاضیپور ضربهای ( بیداری ) سبب شده به طور مثال یک پازل به هم بریزد و اجزای پازل از هم دور بیافتند و پخش و پلا و گم شوند و قاضیپور به مثابه کسی ست که با باقی مانده اجزای پازل میخواهد تصویر را و شکل را از دوباره بسازد . به همین دلیل مخاطب بعد از خواندن شعرهای امیر قاضیپور ارضا نمیشوند . زیرا که خود اثر هم هنوز ارضا نشده. هنوز چرخه و سیکلش تکمیل نشده. هنوز کامل به اجرا در نیامده . هنوز کار بسیار دارد .
این چیزی ست که من نامش را میگذارم زیبایی نقص !
مثالی برای روشن تر شدن مساله در زیر ، از یکی از اشعار قاضی پور میآورم :
تکان میدهد و تو را در خود عوض میکند
وزنهای آبهای آزاد
روشنیِ آب،مثال تُفی سفید
وَق زده به عطرش
تیغها که بر بستر ماسههای این بدن مینشیند
یک دلفین نفس میزند، میبوسد
به نشانه استمنا،خودش را درونِ خودش
با حس لَزِج از آبیِ خلیج
مثلِ گوشت ولو شده
لَخ در آبهای آزاد
صابون،آبی مینوشد
این شیوه نوشتن قاضیپور است . اینگونه گسسته نویسی و در واقع ناقص نویسی سبب می شود نتوان با تئوریهای نقد جا افتاده به سراغ اثر رفت . نتوان با تئوریهایی که در حال دستهبندی همه چیزند و صفت گذاری بر هر چیزی اثر را توضیح داد. برای شیوه نوشتن شعر امیر قاضیپور ما نیازمند شیوه نقدی جدید هستیم و به نظرم این کاریست که شاعر امروز باید انجام دهد . یعنی هر شاعر باید به دنبال گونه ای شعر باشد که برای آن نقد مخصوصش را بتوان تولید کرد.
در واقع شاید در نظر اول ما با سطرهایی رو به رو باشیم که در حال آشنایی زُداییاند اما هر چه بیشتر به کشف می پردازیم می بینیم هیچ کلمه و هیچ سطری در حال آشنایی زدایی از چیزی نیست بلکه پرشهای زمان-مکانی سبب شده ما به جایگاه تک تک کلماتی که در سطر و در شعر حضور دارند مشکوک باشیم . علا رغم تلاش ما برای ایجاد ارتباط نشانگانی و تولید گونهای از روایت در اثر ، ما کماکان ناموفق هستیم زیرا زمان و مکان در اثر ابدا قابل اعتماد نیستند و ما نمیدانیم کدام کلمه برای کدام زمان و مکان است .
به طور مثل در این سطرها : تیغها که بر بستر ماسههای این بدن مینشیند / یک دلفین نفس میزند، میبوسد / به نشانه استمنا،خودش را درونِ خودش
ما نمی دانیم واژه تیغ واژه که واژه بستر واژه ماسه واژه دلفین واژه استمنا و خودش دقیقا از کجا گرفته شدند و اینجا نشانده شدهاند . به همین دلیل این همنشینی کلمات کنار هم ابدا قابل اعتماد نیستند و به طور کل تنها میشود گفت سرابی از روایت برای هر کس شکل می گیرد . این هیچ ارتباطی به اشعار براهنی که همنشینی وزنی کلمات را خواستار بود ندارد . چون براهنی به شدت خود آگاهانه دست به خلق شعرهایی میزند که تنها ادای به هم ریختگی را در میآورند . براهنی در پشت تئوری اشعارش را پنهان میکند . تمام تلاشش را می کند اشعارش و منظور و محتوای اشعارش را توضیح دهد. و اینگونه میشود که دست خود را رو می کند. زیرا ناخودآگاه کمترین نقش را در نویسش براهنی ایفا کرده .
فضای خالی مهمترین مولفه شعر قاضیپور و همینطور مولفه مشترک بین تمامی کارهایش است. فضاهای خالی شعر قاضیپور از فراموشی نشات میگیرند. این فراموشی سبب گنگی مخاطب در بر خورد با اثر میشود. فرمهایی که قبلا مورد استفاده قرار گرفتهاند در شعرهای قاضیپور جایی ندارند. زیرا که قاضیپور شاعر خیال است و خیالِ هر فرد شخصی ست.
یک شعرِ تئاتری
شعرِ Sweet
متنِ شعری که در ویدئو خواندم:
دو شعرِ بهاری
ویدئو شعرخوانیم در شهرکتاب راه
به اتفاق دوستم ایمان کاظمیمهر به فضای دنج و خلوت "شهرکتاب راه " رفتیم. گپ زدیم و شعر خواندیم.
شعر در به یادآوری است.
یکی از شعرهایی که در ویدئو خواندم:
از سمتِ بهار که میآید به سمتِ جنوب
دو راهرو پهن،
دروازههایِ فرش را باز می کُنَن
دستانِ بزرگِ یک تبر
شیشههایِ آبیِ شراب به سمتِ شمال میآید
عینِ حشرات که فرش را میخورَن
آبشاری که گاهی وقتها در تلفن شنیده میشود
صدایِ یک زن که راهرو را لُخت میکند
لیمویی رنگ مثلِ سبز
پوست لیمو ، فرش میکند حشرات را
جانِ یک پرنده که اعضایِ بدنش قطع شده
- - -
امیر قاضی پور
چی شد وبلاگنویس شدید؟
عصرِ خلوت در زغالِ انقلاب
کِشتی شکستگان
امیر قاضیپور:
تقدیم به چشمه رها شده یِ تو!
- - - - - - -
چشمه رها شده
اتصالها که یکی شود برای هر اتصال
وقتی جدا میشویم برای بخشیدن
نگاه کن هرگز فکر نمیکردی به جنونهایی که یکی نشود
یکی نشود!
دعوت همه دیالوگهایی که باید سرنگون شون
چشمهایی که هیچ وقت نشد!
از نیمه افتادن و نگاه کردن . نگاه نمیکردی وقتی که
هر کسی زیرِ سرِ جنون
دعوت همه یِ آدمها ورایِ
هیچ وقت نشد
چَشمِ رهاشده
شاعری که به صفحاتِ سفید اهمیت میده. اسمش حامد سلیمانتبار است. شاعری که با تاکید هم در شکلِ ارائه کتابِ کاغذی و هم خودِ متنِ شعرها به هیچ وجه شعرها را سیاه نمیکنه. همیشه دوست داشتم مثلِ کتابهایی چون عهد جدید، عهد عتیق و اَوِستا، مناسباتِ خودمان را شعر کنم. حامد سلیمانتبار، یک عهد جدید از مناسبات ما با تمام تاثیراتی که گرفته دارد. چرا نباید تاریخِ خودمان را شعر کنیم. شعری که برتر از تاریخ است. این دو اثر تازه است. حامد خوب توانسته از عنصرِ تکرار در زندگی و مناسبات ما استفاده کند. از نامها، رویدادها و برچسبها و وقایع جدید و قدیم. گاهی باید آب را چرخاند. آب را چرخیده بدهید!
در سالهای اخیر، خیلی برای من سخت بوده کتاب شعری بفارسی را پیشنهاد کنم آن کتاب را بخوانید و ببینید. شاعری وصیت کرده بود، روی سنگقبرم بنویسید: از بس شعر بد خواندم مُردم. دو کتاب شعر«عهدِ مَهد» و «نگارهها و انگارهها» از حامد سلیمان تبار را توصیه و پیشنهاد میکنم بخرید و بخوانید. شعر یک رویداده یک حادثه است. مربوط به زمانِ حال است از لحاظ کیفیت.
شعرِ حامد سلیمانتبار را هیچ وقت تبلیغ نکردم. شاعر را از زمانِ تاسیس تلگرام و گروههای تلگرامی میشناسم. از روحیه حامد ، میشه آموخت. وقتی کتاب «دیروز» که عکسهای حمید شاهرخ درآمد، حامد کسی بود که میگفت باید این کتابها را چندتایی هدیه داد. یا میگفت کتابهای اکهارت تُله را به لحاظ تاثیرگذاری باید به دهها نفر هدیه داد. دو کتاب شعر حامد سلیمانتبار را هم به لحاظ شعری و زیباییشناسی باید خرید هدیه داد و پیشنهاد داد. کتابهایی که در کتابخانه شعردوستان، جایش است. من بدونِ ناموس پرستی در شعر، از شعرِ حامد دفاع میکنم. چون دفاع از شعر است. دو کتاب شعر حامد سلیمان تبار را از کانال تلگرام " شعرِ بی پایان " میتوانید دانلود کنید.
و یادداشت حامد سلیمان تبار:
وقتی قصد کردم کار چاپّ و پخش کتابهای جدیدم را شخصا به عهده بگیرم، سعی کردم زوایای مختلف آن -یعنی آنچه از نیکی و عیبِ روش ِ کار بنظر میآمد- و حتّی نقد و نگاههای تیزِ احتمالی پیرامون این شیوهی رفتاری تقریبا غیرمرسوم را پیشاپیش ببینم؛ سرآخر تصمیم شد بر این طرز کار که:
تعداد سیصد نسخه از هر کدام از کتابهای "نگارهها و انگارهها" و "عهدمهد" را بصورت کاغذی چاپ کردم؛
دویست نسخه را به دوستان اهل فکر و کلمه صمیمانه تقدیم کردم؛ از باقی هم که به سهچهارجایی سپرده شد از قضا و به مِهر دوستانِ نادیده فقط انگشتشماری باقی ماندهست؛ پیشتر از ایشان که این کتابها را تهیه کردند و با کتابخانهشان آراستند سپاسگزارم.
تا اینلحظه این تصمیم قطعیام است که این دو کتاب تجدید چاپّ کاغذی نمیشوند، امّا از آنجا که نه اهل عتیقهخری و نه عتیقهسازی و نه عتیقهفروشیام؛ و نه با جهانبینیِ کلّیام در زندگی سازگاری دارد؛ نسخهی PDF آمادهبهچاپِّ کتابها را بصورت رایگان در اینترنت و در دسترس همگان قرار میدهم؛
نیک که بنگریم روزانه هزارانهزارنفر از ما کنار هر سوژه عبور میکنند امّا تماشای یک بیننده است که خطوطِ آن را برجسته میکند، حالا این سوژه ممکن است در قلّهی قاف باشد یا همینهمین کناردستِ ما؛ این بسته به دوسوی تماشاست و البتّه ظرفیّتِ هر تماشا.
با همهی اینها امّا اقرار میکنم همچنان یکی از عاشقان نُسَخِ کاغذیام و نه فقط برای شکوهِ دیدارِ نخست، بلکه به همان نسبت دلدادهی لمسِ جوهرِ نوشتههای آنیام که باید، یعنی شعوری که به مادّه تبدیل شدهست و در هر تورّق چیزی هم به آن افزوده شدهست، یعنی نوعی عشقبازیِ تنانه با کلمات...
پس با این همه آبوتاب ِ تعاریفِ عاشقانه؛ دیگر این طرز کار چرا؟
نسخهی آمادهبهچاپّ PDF کتابها را در فضای همگانی قرار میدهم تا هر دوست دیده و نادیده بتواند به آسانی و بصورتی که در پیشخوان و در راهنمای چاپ کتاب توضیح دادهشده کتابها را چاپ بگیرد؛ بعلاوه اینکه این تصمیمها به فراخورِ وضعیتِ اقتصادی، شرایط چاپّ و پخش کتاب و وضع فرهنگِ سلبیِ جاری در برههی کنونی گرفته شده است؛ حتّی اینکه توضیح پلّهبهپلّه این طرز کار هم به باورم در واقع از جنس همین ضرورتِ تاریخی و فرهنگیست؛
سرآخر اینکه دانلود و پخش این کتابها در گسترهی فضای مجازی و چاپّ کاغذیشان با شرطِ رعایت ِجنس کاغذ، ابعاد نوشتار و قطع کتاب که بهعمد و کمی سختگیرانه جزئیاتشان را در پیشخوان کتابها نوشتهام برای همگان آزاد است
حامد سلیمانتبار
یکم آبان هزاروچهارصدوسه
دیباچه کتاب جامعه ( بخش شاعرانه عهد عتیق از کتابهای حکمت) که با ترجمه پیروز سیار در این پُست میخوانید، بیش از اینکه ناامید کننده باشد، معنای امید و نشاط را دارد از پسِ تقلاهای بیهوده و پوچ ما انسانها. چه کسی چه کسی را برپا میکند . قبل و بعد ما انسانها . ما محصول چه چیزی هستیم/؟
بخش نخست کتاب جامعه
باطلِ اباطیل ، همه چیز باطل است.
آدمی را از تمام مشقتی
که زیر آفتاب میبرد، چه منفعت است؟
نسلی میرود و نسلی میآید،
لیک زمین تا ابد میپاید.
آفتاب طلوع میکند و آفتاب غروب میکند،
و به سوی مکان خود میشتابد و آنجا طلوع میکند.
باد رهسپار جنوب میشود و به سمت شمال میگردد و میگردد و میرود،
و باد در مسیر خود بازمیگردد.
همۀ رودها به سوی دریا روان میگردند
و دریا پُر نمیشود.
رودها به سوی مکانی که روان میگردند،
بدان سوی به روان گشتن ادامه میدهند.
تمامی سخنان فرسوده است،
و دیگر کس سخن نتواند گفت؛
دیده از آنچه میبیند سیر نشده،
و گوش از آنچه مینیوشد سرشار نگشته است.
آنچه بوده است، خواهد بود،
آنچه کرده شده است، کرده خواهد شد،
و زیر آفتاب هیچ چیزِ تازه نیست!
اگر چیزی بوده است که در باب آن گفتهاند:
« درنگر ، این تازه است!»،
این در اعصار پیش از ما بوده است.
یادی از گذشته نیست،
و از آیندگان نیز هیچ یادی
نزد کسانی که پس از ایشان خواهند آمد،
نخواهد بود.